Ortaçağ'da Yaşayan İnsanlar Piramitler Hakkında Ne Düşünürdü?

İnsanlık tarihinin gerçekten de ne kadar eski olduğunu anlayabiliyor muyuz sizce? Bugün bu konuda bir şeyler yazmak istiyorum, antik insanlar için bile ''antik'' olmuş dönemler hakkında. Ben biraz daha günümüze yaklaşarak ve alanını biraz daha daraltarak bir araştırma yapmak istiyorum, sorumuz şu: Ortaçağ insanları piramitler hakkında ne düşünürlerdi?

Antik dönemden bahsederken ne kadar geniş bir zaman diliminden bahsettiğimizi es geçiyoruz kanımca. Popüler kültürde dolanan bir bilgi bunu anlamak için çok kısa ve net bir açıklama getiriyor aslında bizlere: Kleopatra, günümüze; kendisinin piramitlere olduğundan daha yakın bir zaman diliminde yaşamıştı. Doğru, kendisi milada yakın bir zaman diliminde yaşayan Kleopatra, piramitlerden yaklaşık 2500 yıl daha sonra dünyaya gelmişti. Bizimle arasında ise yaklaşık 2100 yıl var. Ki biliyorsunuz, biz bu iki zaman dilimi için de ''antik'' terimini kullanıyoruz. Yani antik piramitler, antik romalılar için bile antik kalıyorlar...

Gelelim sorumuza, piramitler olarak daralttım zira konunun ''nereden geldik, eski insanlar nasıl yaşarlardı'' gibi ilgi çekici bir başka yazıya kaymamasını istemedim. Piramitler günümüz insanlarının dahi aklını başından alan mühendislik harikalarıydı. Yıldızlarla ve güneşle olan ilişkileri, tanrı-kral görülen firavunların evleri olmaları ve en eski medeniyetlerden birinin gücünü simgelemeleri... Biz onlara yaklaşık 4500 yıl sonrasından bakıyoruz, peki ya onlara bizden 1000 yıl önce bakanlar ne düşündüler?

Konu tarihi sınırlandırmalara geldiğinde aslında bir birlikten bahsedilemiyor. Zira tarihçiler bu konularda bir fikir birliğine varamıyorlar. Genel sınırlar içerisinde Ortaçağ, Roma'nın ikiye ayrılması ile yani 395 yılıyla başlatılıyor ve İstanbul'un Fethi, 1453 ile sonlanıyor. Ben de bu tarihlemeye dikkat ederek araştırma yapmaya çalışacağım. Aslında Roma'nın bir zamanlar o topraklar üzerinde hüküm sürdüğünü, Herodot gibi tarihçilerin piramitler hakkında yazdığını düşünürsek Antik Dönemi seçmek daha kolay olabilirdi ama ''Karanlık Çağın'' bakış açısını da gözler önüne sürmek istedim:

Piramitler yüzlerce yıl insanların ilgisini çekti ve zihinlerde çeşitli düşüncelere sebep oldular. Kimileri onları mühendislik harikası anıtlar olarak görürken kimi kesimler pagan inançlarının simgeleri olarak adlandırdı. Gizemli bir tarafı da vardı, içinde gizli bilgiler ve hazineler olduğuna inanılıyordu. Tersine bilgeliğin ve gücün anahtarı olduklarını söyleyenler de vardı. Kuraklığa karşı tanrıların halkları korumak için inşa ettirdiği tahıl ambarları veyahut tanrıların yeryüzüne çıkmak için basamak olarak kullandığı yapılar olduklarını düşünenler de vardı.

Öncelikle söylemek gerekir ki bölgenin yerlileri dahi geçmişlerinden kopuk bir bilgi birikimine sahipti. Hiyeroglifleri okuyamıyorlardı. Bu dilde yazılan son eserin M.S 4. yüzyıla tarihlendiği düşünülürse bundan yüzyıllarca yıl sonra yaşamış insanların dile aşina olmamaları normaldi.

 10. yüzyılda İbn Vahşiyye isimli bir araştırmacı günümüzde çoğu kısmının yanlış olduğu bulunsa da hiyerogliflerle ilgili belli okumalar ve çözümlemeler yapmaya çalışmıştı ama genel itibari ile hayal kurmaktan ve tahmin yürütmekten ileriye gidemiyorlardı. Bu çalışmaları yapan tek kişi kendisi değildi, bazı Ortaçağ simyacıları da bu yazıyı çözmeye çalışıyordu. İçlerinde hazineler olduğunu düşündüklerinden hazine avcılarını da cezbeden bir konumları vardı.

Yani bilgileri kısıtlı olsa da araştırma istekleri ve ilgileri sanıldığı kadar kör değildi. Evet, İslam kültürünün kendisinden önce gelen pagan inanışları yıkma çabası vardı fakat kendilerinden önce gelenlere tamamen kapalı da değillerdi. Müslüman krallar bu yapıtlara büyük ilgi duyuyor, Arap yazarlar bu yapıalr hakkında yazılar yazıyorlardı. Hatta oluşturdukları kaynaklar günümüze ulaşamayan eserlerin varlığı hakkında da bizlere yardımcı oluyordu. Yazarlar bu bölgenin dokusu hakkında düşünmeden edemiyor, haklarında yazılar yazıyorlardı.

Piramitler Ortaçağ İslamiyet anlayışında iç içe görülüyordu ve bilgeliği çağrıştırdığı düşünülüyordu. 12. ve 13. yüzyılda yaşamış tarihçi Abu Jaffar Al-İdrisi'nin anlatılarına göre hac ziyareti yapmış bir gencin anlatımında bu bilgelik tabirine rastlayabiliyoruz: Genç öğretmenine gittiğinde, öğretmeni kendisinde ''piramitleri ve onlarda ne gördüğünü anlatmasını'' istemişti. Piramitleri görmediğini söyleyen gence cevabı ''Piramitlere bu kadar yakınken onu görmeyi tercih etmemiş bir kişi bilgi  ve bilgelik arama şevkinde alçakgönüllüdür.'' olmuştu. Piramitler kutsal tarihin fiziksel tanıkları olarak inşa edilmişlerdi. 

Aynı şekilde İslam liderleri bu piramitleri güç simgeleri olarak da görüyor, karşılarında endişe duyuyorlardı. Arap tarihçi Al-Mas'udi'nin yazılarından anladığımız kadarıyla dönemin Abbasi hailfesi Harun Reşif (8. yy) piramitlere baktığı zaman; İslamiyet'ten önce yapılmış bu yapılar ile karşılaştırılabilecek kendi başarılarını istemişti. Liderler kendilerini geçmişle yargılıyor, tarihin güçlüleri karşısında aynı başarıyı gösterme isteğiyle doluyorlardı. Onlara meydan okuyup yıkmak isteyenler de olmuştu fakat piramitlerde de yazılı olduğu gibi, ''yıkmak, yapmaktan çok daha zor olacaktı.'' 

Günümüzde olduğu gibi o günlerde de piramitler hakkında mitler ve efsaneler dolaşıyordu. El-Suyuti'nin yazdıklarına göre piramitlere girip delirenler, piramidi koruyan uzun saçlı kadınlar ve keşişler gibi eski kıyafetler giyen gardiyanları anlatan efsaneler vardı. Tabii burada dini baız hikayeler veya kutsal kitaplarda geçen metinler de vardır. Biraz konuyu saptırmış olacağım fakat kutsal kitapta da geçen ''Yusuf'un Tahıl Ambarları'' terimi (kıtlığa karşı yiyecekleri depoladığı yer) ortaçağ insanları tarafından piramitlere de yorulmuştu. Bunu yapanlar sadece ortaçağ insanları da değildi, 1998 yılında yayınlanan bir yazıda dahi bu fikri görebilirsiniz.

380'li yıllarda kutsal toprakları ziyaret amacıyla yola çıkan Hristiyan bir kadın; gezgin Egeria gördüğü pek çok piramitten bahsetmiş ve onları ''Yusuf'un depoları'' olarak yazmıştı. Kendisinden birkaç yıl sonra yola çıkan, isimsiz 10 keşiş tarafından da bu şekilde kullanılmıştı. Hayatı hakkında, yaşadığı yıllar da dahil pek bir şey bilinmese de kitabı Cosmographia ile tanınan Julius Honorius -ki kendisi son çalışmalar ile M.S. 4. veya 6. yüzyıla tarihlenmiştir.- aynı şekilde piramitleri tahıl ambarları olarak açıklamıştır. Bu açıklamayı bazı Arap yazarlarda görmek dahi mümkündü.

Kutsal metinlerde, kıtlık başladıktan sonra Yusuf'un ambarları açtığı söylense de tam tersine bu piramitlerin kıtlığa sebep olduğunu düşünenler de vardı. Bizanslı Stephanus, Ethnica isimli eserinde ''Onlara mısır (bitki olan) piramitleri diyorlardı zira kral mısırları orada toplamış, Mısır'da bir kıtlığa sebep olmuştu'' sözleri ile bunu açıklıyordu. 

Fakat ortaçağda dahi bu yapıların kral mezarları olduğunu öngörenler vardır. Pseudo-Nonnus (6.yy), Maiuma'lı Aziz Cosmas (8.yy), Herakleia'lı Nicetas (11.yy), Matthew Paris (13.yy), Dante (14.yy) birbirlerine benzer yorumlar yaparak bunların kral mezarları olduklarını ve görülmeye kesinlikle değeceklerini yazmışlardı. İnsanların bu yapılara duydukları muazzam hayranlık değişmiyordu:

13. yüzyılda yaşamış Fransız şövalye ve tarihçi Jean de Joinville, Haçlı Seferi dolayısıyla gittiği toprakları kaleme alırken piramitlerden de bahsetmeyi es geçmemişti. Bir kaynakta okuduğuma fakat kitaplarında doğrulayamadığıma göre: Askerler arasında piramitler hakkında dolanan büyülüeyici hikayeler olduğunu yazmıştı. Kendisi de piramitleri gördüğünde büyüklükleri karşısında duyduğu hayranlığı gizleyememişti. Çalışmaların 20 yıl sürdüğü, 10.000 kişinin yapımında çalıştığının söylendiğini eklemişti. Belki de Haçlı Seferleri'ne katılmış bir şövalyeden beklenecek bir şekilde, piramitlerin büyüklükleri karşısında ''ne kadar güzel kiliseler olabilecekleri'' fikrini de belirtmeden durmamıştı.

Antik çağın son bilgini olarak da isimlendirilen, MS 7. yüzyılda yaşamış başpsikopos Seville'li Isidore da yazdığı Etymologiae kitabında bu yapıdsan bahsediyor ve firavunların kendileri ve eşleri için piramitleri yaptırdığından, ruhun ölümsüzlüğüne inandıklarından ve piramit şeklinin göğe çıkmayı kolaylaştıracağından bahsediyordu. Aynı şekilde bazı insanların bu piramitlerin şeytanlar tarafından inşa edildiğine inandığını da belirtiyordu. Devler tarafından inşa edildiklerini söyleyenler, putperestliğin ve büyücülüğün sembolü olduklarına inananlar vardı.

Fakat tüm bu örneklerden de anlayabileceğiniz gibi görüşler çeşitliydi. Bir rahip ve tarihçi olan Galler'li Gerald (12.yy) piramitleri mühendislik harikaları olarak tanımlıyordu. Gören herkes hayran kalırdı. Fakat bu cümlelerinden önce, bu kadar büyük taşların insan eliyle nasıl bu kadar yüksek yerlere taşındığınının anlaşılmaz olduğundan bahsediyordu. 

15. yüzyılda yaşamış İtalyan bilim adamı Leonardo Bruni de bu eserlerin incelenemesi ile büyük tarihi bilgiler edinebileceğimizi öngörüyordu. Onlar insan ırkının anıtlarıydı. 14. yüzyılın kaşiflerinden Faslı İbn Battuta'ya göre piramitler hiçbir kelimenin yeterince tanımlayamayacağı büyük ve muazzam yapılardı.

Genellikle ortaçağ sınırları içerisinde kalarak birçok kimsenin fikirlerini ve görüşlerini sizlerle paylaşmaya çalıştım. Siz de görebilirsiniz ki bu çok çeşitli düşünceler arasında ortak bir nokta yakalamak istersek o da muhakkak piramitlerin insan zihninde bıraktığı iz olurdu. Binlerce yıldır insanları etkiliyor ve kendine hayran bırakıyorlardı. 

Yazıda bahsetmediğim fakat kaynakça ve ileri okuma ksımına ekleyeceğim daha pek çok isim de yüzyıllar önce bu yapılar hakkında yazılar yazmış, düşüncelerini belirtmişti. Umarım sizleri çıkartmaya çalıştığım bu tarih yolculuğundan keyif almışsınızdır. İyi okumalar dilerim. 

Kaynakça:

• Smith, Martyn. “Pyramids in the Medieval Islamic Landscape: Perceptions and Narratives.” Journal of the American Research Center in Egypt, vol. 43, 2007, pp. 1–14. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/27801602. 

• “Writing the Past: Ancient Egypt through the Lens of Medieval Islamic Thought.” Arabic Humanities, Islamic Thought 256–270. Web.

• Dykstra, Darrell. “Pyramids, Prophets, and Progress: Ancient Egypt in the Writings of ʿAlī Mubārak.” Journal of the American Oriental Society, vol. 114, no. 1, 1994, pp. 54–65. JSTOR, https://doi.org/10.2307/604952. 

• Smith, Martyn. “Pyramids in the Medieval Islamic Landscape: Perceptions and Narratives.” Journal of the American Research Center in Egypt, vol. 43, 2007, pp. 1–14. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/27801602. 

• https://archive.org/details/MemoirsOfTheCrusades/page/n251/mode/2up?q=daughter

• https://www.gutenberg.org/cache/epub/1969/pg1969-images.html

• Yapay zeka uygulaması ChatGPT

• https://www.jasoncolavito.com/medieval-pyramid-lore.html

• https://www.asor.org/anetoday/2020/10/myth-and-marvel

• https://books.google.com.tr/books/about/Egyptology.html?id=rdI96px90kUC&redir_esc=y

• https://www.bibalex.org/SCIplanet/en/Article/Details?id=5192

• https://books.google.com.tr/books?hl=tr&lr=&id=rdI96px90kUC&oi=fnd&pg=PP11&dq=medieval+writings+about+pyramids&ots=gw9yGNl-1M&sig=YI5fdvWwM7BuYQBizV6aspiaJQw&redir_esc=y#v=onepage&q=medieval%20writings%20about%20pyramids&f=false

• https://brill.com/display/book/edcoll/9789004343290/B9789004343290_014.xml

• http://www.public-library.uk/ebooks/57/98.pdf

• https://en.wikipedia.org/wiki/Jean_de_Joinville

• https://en.wikipedia.org/wiki/Ibn_Wahshiyya

• https://en.wikipedia.org/wiki/Joseph%27s_granaries

• https://en.wikipedia.org/wiki/Egyptology#Middle_Ages

• Thompson, Jason, 'Ancient Egypt in the Renaissance', Wonderful Things: A History of Egyptology: 1: From Antiquity to 1881 (Cairo, 2015; online edn, Cairo Scholarship Online, 17 Sept. 2015), https://doi.org/10.5743/cairo/9789774165993.003.0003

• http://www.historymatters.group.shef.ac.uk/pyramids-grain-stores-ben-carsons-theory/

• Cooper, John P (2008) The medieval Nile : route, navigation and landscape in Islamic Egypt. University of Southampton, Doctoral Thesis.

• https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/10103492/1/out.pdf

• https://en.wikipedia.org/wiki/Etymologiae

• El Daly, Ö. (2005). Mısırbilim: Kayıp Binyıl. Ortaçağ Arapça Yazılarında Eski Mısır (1. baskı). UCL Basın. https://doi.org/10.4324/9781843148609

• https://en.wikipedia.org/wiki/Graffito_of_Esmet-Akhom

• https://en.wikipedia.org/wiki/Gerald_of_Wales

• https://en.wikipedia.org/wiki/John_Tzetzes

• https://tr.wikipedia.org/wiki/Ammianus_Marcellinus

• https://tr.wikipedia.org/wiki/Hermes_Trismegistus

• https://tr.wikipedia.org/wiki/Horapollo

• https://en.wikipedia.org/wiki/Poggio_Bracciolini

• https://en.wikipedia.org/wiki/Hamdallah_Mustawfi

• https://en.wikipedia.org/wiki/William_of_Rubruck

Resimler:

• https://artvee.com/dl/camel-caravan-amid-the-pyramids-egypt/

• https://artvee.com/dl/building-of-the-pyramids/

• https://artvee.com/dl/the-pyramids-at-dusk/

• https://artvee.com/dl/arab-men-discovering-the-interior-of-a-pyramid/

• https://artvee.com/dl/the-great-pyramid-giza/

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Philip_Galle,_after_Maerten_van_Heemskerck,_Piramides_Aegypti_%28The_Pyramids_of_Egypt%29,_1572,_NGA_156116.jpg

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Olfert_Dapper_Egiptische_Piramiden_1670.jpg

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Joseph_Gathering_Corn_(San_Marco).jpg

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Breydenbach_Peregrinatio_Mainz_1486_fol_132r.jpg

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Egyptian_Granary_Thebes.jpg

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hieroglyphs_from_the_tomb_of_Seti_I.jpg

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Giza-pyramids.JPG

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pyramids_of_the_Giza_Necropolis.jpg

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Fixed_Image_of_Pyramids.jpg

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Pyramids_in_Egypt_LACMA_65.37.295.jpg

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pyramids_of_Gizeh_%E2%80%94_Sunset_Afterglow.jpg

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Franz_Vinck_-_Lunch_at_the_foot_of_the_pyramids,_Gizeh.jpg

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pyramids_of_Geezeh_David_Roberts.jpg

• https://wellcomecollection.org/works/exnpzjwc/images?id=x3jjcet6

• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Boat_on_the_river_Nile_looking_towards_the_pyramids_at_Saqq%C3%A2_Wellcome_V0049306.jpg